حکیم بن جبله عبدیحُکَیم بن جَبَله، از یاران امام علی علیه‌السلام است. فهرست مندرجات۲ - نام پدر حکیم ۳ - درک زمان پیامبر ۴ - حکیم در نظر شیخ طوسی ۵ - شخصیّت حکیم در نظر طبری ۶ - نظر تاریخ نگاران در ردّ عبدالله بن سبا و ارتباط حکیم با او ۷ - سرگذشت حکیم ۷.۱ - گسیل داشتن حکیم به سند ۷.۲ - جلوگیری حکیم از تأیید روایت جعلی عثمان ۷.۳ - تبعیت حکیم از مالک اشتر ۷.۴ - واداشتن زبیر به بیعت با امام علی ۷.۵ - کسب منصب ریاست نظامیان بصره ۷.۶ - حمله به سپاه عایشه قبل از جنگ جمل ۷.۷ - صلح حکیم با خون خواهان عثمان در بصره ۷.۸ - حمله به خانه والی بصره و کمک حکیم به وی ۸ - شهادت حکیم و همراهانش ۹ - اقدام امام علی بعد از شهادت حکیم ۱۰ - منابع جهت مطالعه ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - نسب حکیمنسب او به قبیله عبد القیس می‌رسد و از این‌رو به عبدی، شهرت یافته است. [۱]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۱۳، ص۱۲۸ـ۱۲۹.
ابن‌حزم [۲]
ابن‌حزم، جمهرةانساب‌العرب، ص۲۹۸.
نسب کامل او را ذکر کرده است.
۲ - نام پدر حکیمنام پدرش را جبل نیز گفته‌اند. [۴]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن‌المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب ج۲، ص۴۸۶.
۳ - درک زمان پیامبرظاهراً پیامبر اکرم صلوات الله علیه را درک کرده است، ولی روایتی که دال بر سماع او از پیامبر صلوات الله علیه باشد، موجود نیست. [۵]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، قسم ۱، ص۳۶۶.
۴ - حکیم در نظر شیخ طوسیطوسی او و برادرش، اشرف، را در زمره اصحاب علی علیه‌السلام آورده است. [۷]
ابن عبدربّه، العقدالفرید ج۳، ص۳۰۹.
۵ - شخصیّت حکیم در نظر طبریالف) طبری ، به نقل از سیف بن عمر ضبّی، حکیم را دزدی از بنی عبد القیس معرفی کرده است که همراه با لشکریان اسلام به جنگ می‌رفت و هنگام غفلت سربازان، از لشکر باز می‌ماند و در «بلاد فارس» به آزار و اذیت و غارت اهل ذمه می‌پرداخت تا اینکه مسلمانان و غیرمسلمانان از او به عثمان شکایت بردند و او نیز از عبداللّه بن عامر خواست که حکیم و کسان دیگری چون او را زندانی کند. بدین ترتیب، حکیم دیگر نتوانست از بصره خارج شود. ب) همچنین بنابر قول طبری ، هنگامی که عبداللّه بن سبا، معروف به ابن سوداء (بنیان‌گذار فرقه سبائیه)، وارد بصره شد، حکیم از جمله کسانی بود که به او پیوست و یاری‌اش نمود تا اینکه عبداللّه بن عامر، عبداللّه بن سبأ را از بصره اخراج کرد و او نخست به کوفه و سپس به مصر رفت، ولی همچنان با یارانش مکاتبه داشت. ۶ - نظر تاریخ نگاران در ردّ عبدالله بن سبا و ارتباط حکیم با اوطه حسین [۱۰]
طه‌حسین، الفتنةالکبری ج۲، ص۹۰.
، محمود ابوریه [۱۱]
محمود ابوریه، اضواء علی‌السنة المحمدیة، ص۱۵۰ـ۱۵۲.
و سید مرتضی عسکری [۱۲]
مرتضی عسکری، عبداللّه‌بن سباء و اساطیر اخری ج۲، ص۲۶۳.
در اصلِ وجود عبداللّه بن سبأ، دست‌کم درباره بسیاری از گزارش‌های تاریخی درباره او تردید کرده‌اند. عسکری [۱۳]
مرتضی عسکری، عبداللّه بن سباء و اساطیر اخری ج۲، ص۲۶۳.
او را ساخته و پرداخته سیف بن عمر دانسته است.
بعید نیست که داستان دزدی و غارت حکیم را نیز او، برای تخریب شخصیت یاران علی علیه‌السلام، جعل کرده باشد. به ویژه آنکه، حکیم، سرکردگی شورشیان بصره بر ضد عثمان را بر عهده داشت. [۱۷]
محمدبن محمد مفید، الجمل والنُصرةلسیدالعترة فی حرب البصرة، ص۱۳۷.
۷ - سرگذشت حکیمسرگذشت حکیم مملو از فراز و نشیب است که در این‌جا به مواردی از آن‌ها پرداخته شده است. ۷.۱ - گسیل داشتن حکیم به سندهنگامی که عثمان به خلافت رسید (سال ۲۳) و عبد اللّه بن عامر را به ولایت بصره گماشت، از او خواست تا فردی را به سِند (مرز هند) گسیل دارد و او حکیم را برای این کار برگزید. حکیم مُکران را فتح کرد، ولی نتوانست به سند وارد شود و به بصره بازگشت. ابن عامر نیز او را نزد عثمان فرستاد. وقتی عثمان از او درباره آن دیار پرسید، حکیم از شرایط دشوار آنجا شکایت کرد و عثمان، دیگر به آنجا حمله نکرد. [۲۰]
قدامةبن جعفر، الخراج و صناعةالکتابة، ص۴۱۳ـ ۴۱۴.
۷.۲ - جلوگیری حکیم از تأیید روایت جعلی عثمانروز جمعه، عثمان پس از اقامه نماز، بر منبر رفت و خطاب به شورشیان گفت: «اهل مدینه می‌دانند که پیامبر شما را لعن کرده است.» وقتی محمد بن مَسْلَمه خواست این گفته را تصدیق کند، حکیم، برای پیشگیری از تأیید شدنِ یک روایت جعلی، او را سر جایش نشاند. ۷.۳ - تبعیت حکیم از مالک اشترپس از آنکه مالک اشتر، که رهبری کوفیان را عهده‌دار بود، از محاصره خانه عثمان کناره‌گیری کرد، حکیم بن جبله نیز از این کار منصرف شد و فقط ابن عدیس و یارانش از مصر به حَصر ادامه دادند. با این حال، ابن حزم [۲۳]
ابن‌حزم، جمهرةانساب‌العرب،ص۲۹۸.
حکیم را در شمار قاتلان عثمان ذکر کرده است.
۷.۴ - واداشتن زبیر به بیعت با امام علیبعد از کشته شدن عثمان در سال ۳۵، حکیم، زبیر را که از بیعت با امام علی علیه‌السلام خودداری می‌کرد، به بیعت واداشت ، به گونه‌ای که بعداً زبیر ادعا کرد که دزدی از عبدالقیس شمشیر برگردنش گذاشته و او را به بیعت، مجبور کرده. [۲۵]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۴۸ـ ۱۴۹.
مفید [۲۷]
محمدبن محمد مفید، الجمل والنُصرةلسیدالعترة فی حرب البصرة، ص۱۱۱ـ ۱۱۳.
، این گفته را رد کرده است.
۷.۵ - کسب منصب ریاست نظامیان بصرهپس از انتصاب عثمان بن حنیف به ولایت بصره، مسئولیت نظامیان بصره نیز به حکیم بن جبله واگذار شد. [۲۸]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات ج۱۳، ص۱۲۹.
۷.۶ - حمله به سپاه عایشه قبل از جنگ جملبا در سال ۳۶، پیش از آغاز جنگ جمل، عایشه و اطرافیانش از مکه به سمت بصره حرکت کردند و در محلی به نام چاه ابو موسی جمع شدند. وقتی خبر به عثمان بن حنیف رسید، حکیم خواست به سوی آنان برود، ولی عثمان نپذیرفت. سپس، عثمان، عمران بن حصین و ابو الاسود دؤلی را نزد ایشان فرستاد تا از جنگ منصرفشان سازد ولی سودی نبخشید و عثمان بن حنیف، فرمان جنگ را صادر کرد. [۳۰]
محمدبن جریر طبری، تاریخ الطبری(تاریخ الامم و الملوک) ج۴، ص۴۶۱ـ۴۶۳.
سپس گروهی به فرماندهی حکیم بن جبله به آنان حمله کردند و سپاه عایشه به مقبره بنی مازن پناه بردند. ۷.۷ - صلح حکیم با خون خواهان عثمان در بصرهبنا به گفته بلاذری [۳۵]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۶۱.
، وقتی طلحه و زبیر وارد بصره شدند، از مردم برای خون خواهی عثمان یاری خواستند و عده‌ای نیز به آنان پیوستند. در این میان، نیروهای آنان و افراد حکیم درگیر شدند و پس از جدالی سخت، دو طرف خواستار صلح شدند تا اینکه امام علی علیه‌السلام به بصره بیاید.
۷.۸ - حمله به خانه والی بصره و کمک حکیم به ویبعد از این صلح، طلحه و طرفدارانش شبانه به خانه عثمان بن حنیف حمله بردند و نگهبانان بیت المال را کشتند و عثمان بن حنیف را به طرز فجیعی شکنجه دادند. [۳۶]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۶۲.
حکیم و جمعی از بنی عبدالقیس به کمک عثمان شتافتند. [۳۷]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۶۲.
۸ - شهادت حکیم و همراهانشدر این درگیری یک پای حکیم قطع شد و او با همان پای مجروح جنگید [۴۰]
عمروبن بحر جاحظ، کتاب‌البـُرصان و العُرجان و العُمیان و الحُولان، ص۳۷۶.
تا اینکه از فرط خون‌ریزی بیهوش شد و سُمَیم حدّانی سرش را از تنش جدا کرد. [۴۳]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، قسم ۱، ص۳۶۷.
به همراه او هفتاد تن از بنی عبدالقیس و برادرانش و پسرش و مجاشع بن مسعود سلمی، از اصحاب پیامبر، به شهادت رسیدند. [۴۴]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۶۳.
۹ - اقدام امام علی بعد از شهادت حکیمعلی علیه‌السلام با شنیدن خبر شهادت حکیم بن جبله و شکنجه عثمان بن حنیف، به همراه دوازده هزار نفر به بصره شتافت و شعری نیز در مدح حکیم سرود [۴۶]
احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف ج۲، ص۱۶۴ـ۱۶۵.
و از او با لقب رجل صالح یاد کرد.
۱۰ - منابع جهت مطالعه• ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. • ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰). • ابن عبدربّه، العقد الفرید، چاپ عبدالمجید ترحینی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. • ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، المعروف بتاریخ الخلفاء، چاپ علی شیری، قم ۱۳۷۱ش. • ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶. • محمود ابوریه، اضواء علی السنة المحمدیة، قاهره ۱۹۸۰. • احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰. • احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/۱۹۹۲. • عمرو بن بحر جاحظ، کتاب البُرصان و العُرجان و العُمیان و الحُولان، چاپ عبدالسلام محمدهارون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. • خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، روایة بقی‌بن خالد (مخلد)، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ شکری فیصل، ویسبادن ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری(تاریخ الامم و الملوک)، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷. • محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. • طه حسین، الفتنة الکبری، قاهره ۱۹۷۵. • مرتضی عسکری، عبداللّه بن سباء و اساطیر اخری، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱. • قدامة بن جعفر، الخراج و صناعة الکتابة، چاپ محمد حسین زبیدی، بغداد ۱۹۸۱. • محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش. • محمد بن محمد مفید، الکافئة فی ابطال توبة الخاطئة، چاپ علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم ۱۳۷۱ش. ۱۱ - پانویس۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله حکیم بن جبله، ص۶۴۰۴. |